Ўзбекистоннинг энергетика соҳасида ислоҳот босқичлари давом этмоқда ва ишлаб чиқариш қувватларини модернизация қилиш ва кенгайтириш ишлари тизимли равишда олиб борилмоқда. Бундан кўзланган мақсад саноатни бозор муносабатларига ўтказиш, сўнгги ўн йилликларда етарлича эътибор берилмаган инфратузилмани янгилаш, республикамизда истеъмолчиларнинг энергия ресурсларига ўсиб бораётган талабини таъминлашдан иборат.
Мамлакат раҳбарияти Энергетика вазирлиги олдига 2030 йилгача электр энергиясини ишлаб чиқаришни икки баравар ошириш вазифасини қўйди. Мутахассисларнинг фикрича, 10 йилдан кам вақт ичида Ўзбекистон аҳолиси ва иқтисодиёт тармоқларидан электр энергиясига бўлган талаб икки баравар кўпаяди. Яъни, 2030 йилга қадар 120,1 миллиард киловатт соат электр энергиясини ишлаб чиқаришга эришилади (2020 йилда бу кўрсаткич 66,4 миллиард киловатт соат).
Буни электр энергияси истеъмолининг йиллик ўсиш кўрсаткичлари ҳам тасдиқлайди. Ушбу ўсиш бугунги кунда электр энергияси истеъмолининг энг юқори пайтида, асосан ҳаво ҳароратининг кескин иқлим ўзгариши кунларига тўғри келадиган қисқа муддатли электр энергиясини ўчириш ҳолатлари мавжудлиги учун жуда катта масъулдир. Тадбиркорлик субъектларининг тобора ортиб бораётган эҳтиёжлари, аҳоли томонидан шу кунларда кондиционерлар, совутгичларни ўз ичига олган маиший электр жиҳозларининг кўплиги тизимга, шу жумладан паст кучланишли электр узатиш тармоқлари ва трансформаторга юкламанинг кескин ошишига, ўз навбатида уларнинг ишлашида носозликларга олиб келади. Бундай носозликларни, ҳатто истеъмолнинг энг юқори даврида ҳам фақат сўнгги 3 йил ичида модернизация ва реконструкция қилиш орқали жадал ишлар олиб борилган тизим ҳолати, шунингдек қувватларнинг ортиши (ишлаб чиқариш) туфайли олдини олиш мумкин. .
Рақамларга мурожаат қиламиз.
Агар 2016 йилда мамлакатда ўртача кунлик электр энергияси истеъмоли 137,8 миллион киловатт соатни ташкил этган бўлса, бу йил (2021 йил 1 июнь ҳолатига кўра) 183,7 миллион киловатт соат ёки 33,4 фоизга кўпдир.
Бугунги кунда истеъмолчилар сони 7 миллион 268,9 минг кишини ташкил этади, бу 2016 йилга нисбатан 947,8 мингтага кўпдир. Уларнинг 336,6 минг нафари юридик истеъмолчилар бўлиб, 69,1 мингга кўпайган.
Юқорида таъкидланганидек, ишончли энергия таъминоти учун электр энергияси ишлаб чиқаришнинг ўсиши билан бир қаторда, уни истеъмолчига етказиб бериш учун юқори сифатли инфратузилмага ҳам эга бўлиш лозим. Ўн йиллар давомида янгиланмаган кенг кўламли ва айни пайтда жуда эскирган инфратузилма 2017 йилдан бошлаб мамлакатимизда электр тармоқлари ва трансформатор пунктларини янгилаш ва модернизация қилиш ишлари тубдан мустаҳкамланди.
Масалан, агар 1991 йилдан 2016 йилгача ёки 25 йил мобайнида 9 минг 300 километр паст кучланишли электр узатиш тармоқлари модернизация қилинган бўлса, сўнгги тўрт йил ичида бу кўрсаткич 25 минг километрга (деярли 2,7 баравар) ошди.
Худди шу ҳолат трансформатор пунктларининг ҳолатида ҳам кузатилмоқда, уларнинг аксарияти 2017 йилга қадар жисмонан ва маънан эскирган. Сўнгги 3 йил ичида трансформатор пунктлари умумий сонининг 60 фоизи ёки 9 минг 575 донаси янгиланди.
Фақат жорий 2021 йилда 26 минг 300 километр паст кучланишли электр узатиш тармоқлари (ёки 2020 йилга нисбатан 13 фоизга кўп) ва 9 000 дан ортиқ трансформатор пунктлари таъмирланади (ўсиш 16 фоиз).
Албатта, инфратузилмани тўлиқ модернизация қилиш учун 3 йил давомида олиб борилган жадал ишлар етарли эмас ва бутун мамлакат бўйлаб ҳали ҳам жисмонан ва маънан эскирган электр узатиш тармоқлари ва трансформатор пунктлари мавжуд бўлиб, бу истеъмолнинг энг юқори пайтида тизимда носозликларга олиб келади. “2021-2030 йилларда 0,4-110 кВ кучланишли тармоқларни реконструкция ва модернизация қилиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ишлаб чиқилган режада назарда тутилган инфратузилмани янгилаш ишлари жадал суръатларда давом этмоқда.
Мазкур режага мувофиқ 130 минг километр электр узатиш тармоқлари ва 40 мингдан ортиқ трансформаторлар босқичма-босқич модернизация қилинади.
2030 йилга бориб истеъмолнинг икки баробар ўсишини ҳисобга олган ҳолда электр энергияси ишлаб чиқаришни кўпайтириш натижасида ишончли ва барқарор электр энергияси таъминотини таъминлашдаги энг муҳим вазифа ҳасобланади.
Ҳозирги вақтда энергетика тизимининг мавжуд ишлаб чиқариш қуввати 14,131 мегаватт. 2000 йилда бу кўрсаткич 7,750 мегаваттни, 2016 йилда 10,830 мегаваттни ташкил этди. Яъни, 16 йил ичида деярли 3 минг мегаватт қўшилган ва худди шунча ҳажмдаги қувват –сўнгги уч йил ичида қўшилишига эришилди. Хусусан, 2017-2021 йилларда ишлаб чиқариш қувватининг бундай ўсишига асосан Навоий, Талимаржон, Тошкент ИЭСларида янги буғ-газ қурилмалари (БГҚ) ишга туширилиши ҳисобига эришилди. Шунингдек, 2019 йилда 900 мегаватт қувватга эга янги Тўрақўрғон ИЭС ишга туширилди.
Замонавий энергия тежайдиган технологиялар ва ускуналарни жорий этиш натижасида иссиқлик электр станцияларида одатдаги ёқилғи сарфи 2016 йилдаги 375,8 гр/ киловатт соатдан 2020 йилда 333,9 гр/ киловатт соатгача ёки 11 фоизга камайди (- 41,9 гр/ киловатт соат).
Ишлаб чиқариш қувватларининг ўсиши янги электр станцияларини қуриш ва ишга тушириш ҳисобига давом этмоқда ва 2021 йилни ушбу йўналишда мисли кўрилмаган йил деб аташ мумкин.
Жорий йилнинг охирига қадар электр энергетикасида умумий қуввати 1800 мегаватт бўлган 10 та электр станциялар (иссиқлик ва қуёш электр станциялари) ишга туширилади. Натижада энергетика тизимининг умумий қуввати 16 000 мегаваттга яқинлашади, бу 2016 йилга нисбатан 52 фоизга кўпдир.
Шунингдек, Сирдарё ИЭСни модернизация қилиш жараёни давом этмоқда, бунинг натижасида станция қуввати 150 мегаваттга ва Фарҳод гидроэлектр станцияси қуввати 13 мегаваттга оширилади.
Ушбу тизимли ишлар мунтазам равишда давом эттирилади. Бунинг натижаси мамлакат энергетика тизимининг қуввати 2025 йилга қадар 25 минг 600 мегаваттгача ва 2030 йилга қадар 29 минг 200 мегаваттгача оширилиши режалаштирилган.
Энергетика соҳасида ислоҳотларни амалга ошириш, унинг бозор муносабатларига ўтишини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 1 февралдаги ПФ-5646-сонли Фармони билан Энергетика вазирлиги ташкил этилди.
Ислоҳотларнинг биринчи босқичи – “Ўзбекенерго” АЖни қайта ташкил этиш орқали ўзига хос функцияларга эга корхоналарни яратиш: “Иссиқлик электр станциялари”, шунингдек “Ўзбекгидроэнерго” (электр энергияси ишлаб чиқариш), “Ўзбекистон миллий электр тармоқлари” (электр энергиясини узатиш ва магистрал электр тармоқларига техник хизмат кўрсатиш, энерготизим диспетчерлиги, электр энергиясининг марказлашган савдоси ҳамда экспорт ва импорт операцияларини давлат томонидан тартибга солинадиган тарифлар асосида амалга ошириш), “Ҳудудий электр тармоқлари” (электр энергиясини тақсимлаш ва электр тармоқларига техник хизмат кўрсатиш, истеъмолчилар энергоқурилмаларини технологик улаш ҳамда республика истеъмолчиларига электр энергиясини сотиш).
Мамлакатнинг энергетик хавфсизлигини таъминлаш ва бозор иқтисодиётига асосланган энергетик ривожланишни таъминлаш учун қонунчилик базасини шакллантириш жараёни давом этмоқда. Энергетика вазирлиги томонидан ишлаб чиқилган қонунлар: “Қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш тўғрисида”ги Қонуни (2019 йил 21 май, ЎРҚ-539-сон), Ўзбекистон Республикасининг “Энергиядан оқилона фойдаланиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги Қонуни (2020 йил 14 июль, ЎРҚ-628-сон) ҳамда “2020-2030 йилларда Ўзбекистон Республикасини электр энергияси билан таъминлаш концепцияси” ишлаб чиқилди ва тасдиқланди.
Энергетика тармоғининг бозор муносабатларига ўтишини таъминлаш учун норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни яратиш бўйича ишлар давом этмоқда.
Янги электр станцияларининг, шу жумладан иссиқлик (ИЭС), қуёш фотоэлектр (ҚФЭС), шамол (ШЭС) электр станцияларининг ишга туширилиши кўп жиҳатдан мамлакат энергетикасида юз бераётган бозор муносабатлари ўзгаришларига мисол бўла олади. Ишга туширилаётган деярли барча янги қувватлар Ўзбекистон энергетика сектори учун принципиал жиҳатдан янги давлат-хусусий шериклик асосида қурилган.
ДХШ асосидаги лойиҳалар тендер асосида, яъни рақобатбардош бозор асосида амалга оширилади, тендерларни ўтказишда энг яхши халқаро тажрибани жалб қилиш учун техник ёрдам Жаҳон банки гуруҳининг аъзоси бўлган Халқаро молия корпорацияси томонидан амалга оширилади.
Эътибор беринг, тендер ғолиби ҳужжатларни ишлаб чиқиш, янги электр станциясининг қурилиши ва эксплуатацияси учун жавобгардир. У билан ишлаб чиқарилган электр энергиясини муҳим муддат (20-25 йил)га сотиб олиш тўғрисида узоқ муддатли шартнома тузилади. Одатда, электр энергиясини сотиб олиш тарифлари бўйича истеъмолчиларга қулай нарх таклифи тендерда ғолиб чиқишнинг асосий мезонларидан бири ҳисобланади. Шундай қилиб, сўнгги 3 йил ичида замонавий Ўзбекистоннинг энергетика тармоғига жадал жорий қилинган бозор қоидалари ушбу соҳада соғлом электр энергетика рақобатини яратишга имкон беради. Тендер савдолари натижаларига кўра, мамлакатимизга яхши хорижий тажрибага ва яхши кўрсаткичларга эга бўлган мустақил электр энергияси ишлаб чиқарувчилар кириб келмоқда.
Бугунги кунга қадар энергетика соҳасида рақобат муҳитини шакллантириш мақсадида жами 13 та Электр энергиясини сотиб олиш тўғрисидаги битимлар имзоланди. Жумладан, “Total Eren SA” (Франция) компанияси, “Abu Dhabi Future Energy Company – Masdar” (БАА) компанияси, “Aksa Enerji Üretim A.Ş.” (Туркия) компанияси, “ACWA Power” (Саудия Арабистони) компанияси ва бошқалар.
Ўзбекистондаги инвестиция муҳитининг жозибадорлиги ошиб бораётгани сабабли, республиканинг энергетика соҳасидаги йирик лойиҳалар учун чет эл банкларидан ҳукумат томонидан кафолатланган кредитларни жалб қилишнинг ҳожати йўқ.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 27 мартдаги “Ўзбекистон Республикасида электр энергетика тармоғини янада ривожлантириш ва ислоҳ қилиш стратегияси тўғрисида”ги ПҚ-4249-сон қарорига мувофиқ, Энергетика вазирлиги ҳузурида “Schoenherr va NERA Economic Consulting” каби халқаро молия ташкилотлари билан ҳамкорликда фаолият олиб бораётган Лойиҳа офиси ташкил этилди. Жаҳон экспертларини жалб қилиш Европа тикланиш ва тараққиёт банки, Осиё тараққиёт банки ва Жаҳон банки кўмагида амалга оширилади.
Лойиҳа офисининг экспертлари томонидан 2021-2025 йилларга мўлжалланган уч босқичдан иборат улгуржи рақобатбардош электр энергияси бозорига ўтиш кетма-кетлиги ишлаб чиқилди.
Биринчи босқичда электр энергияси корхоналарини эркинлаштириш ва электр энергиясини сотиш истагида бўлган хусусий корхоналар томонидан лицензия олиш кўзда тутилган. Бунда бозор муносабатларига асосланган ёндашув натижасида маҳсулот сифатини яхшилаш ва нархларнинг пасайишига эришилади.
Электр энергиясининг рақобатбардош улгуржи бозорига ўтишнинг иккинчи босқичида электр энергиясини тақсимлаш тизимининг оператори яратилади ва истеъмолчиларга электр энергиясини сотиш функциялари таъминотчиларга босқичма-босқич ўтказилади. Мазкур таъминотчилар лицензия асосида истеъмолчиларга электр энергиясини сотиш ҳуқуқига эга бўладилар. Таъкидлаш жоизки, ушбу босқичда истеъмолчилар электр энергиясини онлайн савдо платформаси ёки исталган таъминотчи орқали сотиб олишлари мумкин бўлади. Таъминотчилар ўртасида рақобат муҳити шаклланиши орқали электр энергиясининг таъминоти сифати ошишига эришилади.
Учинчи босқич – “Кун ичи (соатбай) савдолар” босқичи. Онлайн савдо платформасидаги эркин шартномалар ҳажмларига кўра, электр энергиясини режа асосида соатбай ишлаб чиқариш ва истеъмол қилишнинг ортиқча ёки етишмаётган ҳажмларини сотиш ва сотиб олиш операциялари амалга оширилади.
Шунингдек, энергетика соҳасининг норматив-ҳуқуқий базасини такомиллаштириш бўйича ишлар давом эттирилади. Хусусан, ишлаб чиқилган лойиҳаларни экспертизадан ўтказиш бўйича жадал ишлар олиб борилмоқда: янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикасининг “Электр энергетикаси тўғрисида”ги Қонуни (у бўйича ишлар Европа тикланиш ва тараққиёт банки ва Жаҳон банки экспертлари билан ҳамкорликда амалга оширилди, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Электр энергетикаси сохасини ислоҳ қилишнинг қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Магистрал электр тармоқлари кодексини тасдиқлаш тўғрисида”ги қарори лойиҳалари ишлаб чиқилди.
Иқтисодиёт ва ижтимоий соҳалар энергия самарадорлигини ошириш масалаларига эътибор қаратишмоқда. Ҳисоб-китобларга кўра, миллий иқтисодиётнинг энергия самарадорлиги ривожланган мамлакатлар кўрсаткичларидан 2-2,5 баравар юқори.
Агар дунёда энергия истеъмолининг 23 фоизи уй-жой секторига тўғри келса, Ўзбекистонда – 40 фоиз. Хусусан, Европада 1 квадрат метр учун энергия сарфи йилига 120-150 киловатт соатни ташкил қилса, Ўзбекистонда бу кўрсаткич 390 киловатт соатдан ошади ёки 240-270 киловатт соат кўпроқни ташкил қилади.
2020 йилда ташкилий-техник тадбирларни амалга ошириш ҳисобига иқтисодиёт тармоқларида 1352,4 миллион куб метр табиий газ ва 917,5 миллион киловатт соат электр энергияси тежалиши таъминланди.
Бу бирламчи энергия манбаларидан оқилона фойдаланиш учун улкан салоҳият мавжудлигини яна бир бор тасдиқлайди.
Энергетика соҳасидаги давлат муносабатларининг кескин камайиши билан бозор муносабатларига ўтиш электр энергетикасини бошқариш тизимини такомиллаштиришга хизмат қилади.
Натижада мамлакатнинг энергетика хавфсизлиги, республика энергетика таъминотининг ишончлилиги ва барқарорлиги таъминланади. Асосийси, аҳолининг турмуш сифатини яхшилаш.
Ўзбекистон Республикаси
Энергетика вазирлиги Матбуот хизмати
2647
