2030 йилга қадар Ўзбекистонда табиий газ қазиб олиш ҳажми 66,1 миллиард куб метрни ташкил этиши режалаштирилган. Ўз навбатида истеъмол 56,5 миллиард куб метрга етади. Бу ички истеъмолчилар талабини қондириш ва табиий газни хом ашё сифатида чуқур қайта ишлаш устуворлигига ўтишни англатади. Ушбу мақсадларга эришиш учун Ўзбекистон Республикаси Энергетика вазирлиги томонидан табиий газни чуқур қайта ишлаш ҳамда унинг самарадорлигини ошириш ва бозор муносабатларига ўтказиш мақсадида тармоқни ислоҳ қилиш жараёнларини мувофиқлаштириш бўйича кенг кўламли лойиҳалар босқичма-босқич амалга оширилмоқда.

 

Нефть ва газ саноатини ислоҳ қилиш

Мамлакатнинг иш билан банд аҳолисининг 1 фоизига яқини фаолият юритадиган нефть ва газ саноати ялпи ички маҳсулот, бюджет даромадлари ва валюта тушумларининг асосий манбаларидан бири бўлиб, саноат ишлаб чиқариши ва инвестицияларни жалб қилиш таркибида муҳим рол ўйнайди.

Айнан шу нарса иқтисодиётни ривожлантириш, одамларнинг фаровон яшаши, иқтисодиётнинг устувор тармоқларининг нормал фаолият юритиши учун шарт-шароит яратиш имконини беради. Бироқ, улкан нефть ва газ инфратузилмасини нормал иш ҳолатида сақлаш, табиий газ қазиб олиш ҳажмини янада ошириш, аҳоли ва мамлакат иқтисодиёти эҳтиёжларини қондириш бугунги кунда соҳани бозор иқтисодиётига ўтказмасдан туриб амалга ошириш мушкул.

Нефть ва газ саноатининг бозор қонуниятлари асосида ривожланиши рақобат учун шароит яратади, бу эса ишлаб чиқариш, ташиш, қайта ишлаш самарадорлигини ошириш, энг муҳими, истеъмолчиларни табиий газ билан узлуксиз таъминлаш имконини беради. Шунингдек, лойиҳаларни амалга оширишга нафақат маблағга, балки замонавий технологиялар ва тажрибага эга бўлган инвесторларни ҳам жалб этиш имконини беради.

Энергетика вазирлиги 2 йилдан ортиқ вақт олдин ташкил этилган. Кейин бу ҳақда матбуотда ҳам, турли йиғилишларда ҳам кўп гапирилди. Бу ҳақда ортиқча такрорламоқчи эмасмиз, лекин қисқача айтганда, трансформациянинг асосий сабаби аввалги тузилмаларнинг мослашувчанлиги ва самарасизлиги эди, деб айтишимиз мумкин. Улардан баъзилари ёқилғи-энергетика комплексини ривожлантиришга мувофиқлаштирилган ёндашув каби замонавий вазифаларга мос келмади: инновацион бошқарув тамойилларини жорий этиш; мамлакатимизда соғлом рақобат муҳитини шакллантириш ва жозибадор инвестиция муҳитини яратиш.

Ҳозирда Энергетика вазирлиги Ўзбекистоннинг бутун ёқилғи-энергетика комплексини ривожлантиришни мувофиқлаштирмоқда. Энергетика вазирлиги ва унинг тузилмаси ва фаолиятини мувофиқлаштиришга кирувчи ташкилотлар нефть, газ ва уларни қайта ишлаш, маҳсулотларни қазиб олиш, қайта ишлаш, ташиш, тақсимлаш, реализация қилиш ва улардан фойдаланиш жараёнларини, шунингдек, электр ва иссиқлик энергияси, кўмирни қазиб чиқариш, узатиш, тарқатиш ва истеъмол қилиш жараёнларини давлат томонидан тартибга солишни амалга оширади.

Ёқилғи-энергетика комплексидаги бу туб ўзгаришлар бутун асосий тузилмани тубдан ислоҳ қилишни талаб қилди. 2019 йилнинг ўрталарида нефть-газ саноатини ислоҳ қилиш жараёни бошланди, бунинг натижасида ҳозирги кунда уни ўзгартириш босқичи якунланди.

“Ўзбекнефтгаз” АЖнинг янги ташкилий тузилмаси шакллантирилди, компания бошқарув тизимидаги ортиқча оралиқ бўғинлар қисқартирилди.

“Ўзтрансгаз АЖ газ ишлаб чиқарувчи ташкилотлардан табиий газни келгусида ташиш, шу жумладан экспорт ва импорт, шунингдек магистрал газ қувурларига уланган истеъмолчиларга сотиш учун ягона оператор сифатида белгиланган “Ўзбекнефтгаз” АЖ таркибидан чиқарилди.

“Ўзтрансгаз” АЖнинг ҳудудий газ таъминоти филиаллари негизида газ тақсимлаш тармоқларини эксплуатация қилиш, аҳоли ва ижтимоий соҳа обектларини табиий ва суюлтирилган газ билан таъминлаш мақсадида “Худудгазтаъминот” АЖ ташкил этилди.

Ушбу қайта ташкил этишдан мақсад – табиий газни ишлаб чиқариш, ташиш, қайта ишлаш ва сотишни ташкил этишнинг замонавий усулларига ўтишдир.

Энергетика вазирлиги ташкил этилганидан буён ўтган давр мобайнида бир қатор туб ўзгаришлар амалга оширилди. Хусусан, нефть-газ саноатининг самарали фаолият юритиши учун ҳуқуқий асос яратиш, бозор иштирокчилари ўртасидаги муносабатларнинг бозор механизмларини жорий этиш мақсадида халқаро маслаҳатчилар билан биргаликда “Газ таъминоти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни лойиҳасини ишлаб чиқиш якунланмоқда.

2020 йилнинг июнь ойида Энергетика вазирлиги томонидан вазирлик ва идоралар, шунингдек, халқаро маслаҳатчилар билан биргаликда ишлаб чиқилган “2020-2030-йилларда Ўзбекистон Республикасини нефть ва газ маҳсулотлари билан таъминлаш концепцияси” тасдиқланди.

2021 йилнинг июнь ойида Энергетика вазирлиги томонидан қатор вазирлик ва идоралар, шунингдек, халқаро маслаҳатчилар билан биргаликда “Ўзтрансгаз” АЖ ва газ тармоғини ўзгартириш бўйича стратегияси”ни ишлаб чиқишни якунлади.

Бизнинг асосий вазифамиз – мамлакатни нефть ва газ маҳсулотлари билан таъминлаш, яъни аҳолини ҳам, умуман иқтисодиётни ҳам табиий газ ва нефть маҳсулотлари билан узлуксиз таъминлаб турадиган шарт-шароитларни яратишдан иборат. Бу ишлаб чиқаришни кўпайтириш, газ ташиш тизимини модернизация қилиш, истеъмол ҳисоби ва назоратини такомиллаштириш демакдир. Бу вазифалар қийин, аммо амалга оширилиши мумкин бўлган жараёнлар ҳисобланади.

Автоматлаштириш ва рақамлаштириш

Нефть ва газ саноатида рақамлаштириш бозор муносабатларининг рақобатбардошлиги ва рентабеллигини оширишнинг асосий усули сифатида қаралмоқда.

Деярли барча технологик жараёнларни моделлаштириш, синов ва хатолик йўли билан жойида бўлишдан кўра, энг мос сценарийни олдиндан танлаш мумкин. Бир неча соатлик симуляция ойлик синовларни алмаштиради, шу билан бирга шаклланиш хусусиятларини янада аниқроқ кўрсатиш имконини беради. Натижада йиллар меҳнати тежалади, нефть қазиб олиш эса бир ярим-икки бараварга ошади.

Замонавий ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш ва жараёнларни автоматлаштиришни таъминлаш мақсадида Энергетика вазирлиги “ИКС Холдинг” компанияси билан биргаликда саноатнинг жорий ва узоқ муддатли бизнес мақсадларини ҳисобга олган ҳолда “Ўзбекистон Республикаси ёқилғи-энергетика комплексини автоматлаштириш ва рақамлаштиришни комплекс ва режалаштирилган ривожлантириш концепцияси”ни ишлаб чиқмоқда.

Жорий йил охирига қадар концепция тасдиқланади ва 2022 йилдан концепцияда белгиланган вазифаларни амалга ошириш ишлари бошланади.

 

Жорий ҳолат

Жорий йил охирига қадар концепция тасдиқланади ва 2022 йилдан концепцияда белгиланган вазифаларни амалга ошириш ишлари бошланади.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 9 июлда “Аҳоли ва иқтисодиётни энергия ресурслари билан барқарор таъминлаш, нефть-газ тармоғини молиявий соғломлаштириш ва унинг бошқарув тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-4388-сон қарорига мувофиқ вазирлик ҳузурида халқаро молия институтлари билан ишлайдиган лойиҳа офиси ташкил этилди. Турли мамлакатларда нефть ва газ саноатини ислоҳ қилишда катта тажрибага эга халқаро экспертлар жалб этилди.

Шунингдек, нефть-газ саноатининг норматив-ҳуқуқий базасини такомиллаштириш ишлари давом эттирилади. Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг “Газ таъминоти тўғрисида”ги қонунини ишлаб чиқиш бўйича ишлар ниҳоясига етмоқда.

Бурғулаш самарадорлигини ошириш

“RLG International Inc.” компанияси иштирокида. (Канада) “Ўзбекнефтгаз” АЖ “Қудуқларни бурғулаш ва капитал таъмирлашнинг эксплуатацион самарадорлигини ошириш”: “Диагностика” лойиҳасининг биринчи босқичи амалга оширди.

“Диагностика” лойиҳасининг биринчи босқичи доирасида “Ўзнефтгаз-Қудуқтаъмирлаш” акциядорлик жамияти ва “Ўзнефтгаз бурғулаш ишлари” масъулияти чекланган жамиятлари фаолияти ҳамда конларда қудуқларни бурғулаш ва қайта ишлаш бўйича олиб бораётган ишлари ўрганилиб, танқидий таҳлил қилинди ва баҳоланди.

Таҳлил натижалари асосида ишлаб чиқариш харажатларини оптималлаштириш ва молиявий кўрсаткичларни яхшилаш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилди.

Айни пайтда лойиҳанинг 1-босқичи доирасида ишлаб чиқилган тавсияларни амалга ошириш бўйича “Янги тизимни жорий этиш” лойиҳасининг навбатдаги босқичини амалга ошириш мақсадида Қудуқларни бурғулаш ва қайта ишлаш бўйича лойиҳа гуруҳларини ташкил этиш ишлари олиб борилмоқда.

Газ узатиш тизимини модернизация қилиш

Табиий газ йўқотишларини камайтириш мақсадида “Ўзтрансгаз” АЖ Ўзбекистоннинг мавжуд газ узатиш тизимини модернизация қилиш ишларини бошлади.

“2021-2022 йилларда Ўзбекистон газ узатиш тизимини модернизация қилиш ва самарадорлигини ошириш дастури” тасдиқланди. Мазкур дастурга мувофиқ, 2021 йилда умумий қиймати 300 миллион долларга тенг 275 километр магистрал қувурлар модернизация қилинади.

Водород энергетикаси

Бугунги кунда энергия ресурсларига бўлган талабнинг таркиби ўзгармоқда, хусусан, углеводород ресурсларидан қайта тикланувчи энергия манбаларига ўтиш муносабати билан водород энергетикасини ривожлантириш масаласи долзарб бўлиб қолмоқда.

Водород идеал энергия манбаи ва экологик тоза ёқилғидир. Унинг ёниш иссиқлиги (1,17 ГЖ / кг) нефтникидан деярли уч баравар ва кўмир ёки табиий газдан тўрт баравар юқори.

Қайта тикланувчи ва водород энергияси соҳаларида илмий-амалий тадқиқотлар самарадорлигини ошириш, шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг “яшил” иқтисодиётга ўтишини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 9 апрелда “Ўзбекистон Республикасида қайта тикланувчи ва водород энергетикасини ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-5063-сон қарори қабул қилинган.

Жаҳон банки ва халқаро маслаҳатчилар билан биргаликда 2022 йилда Ўзбекистон Республикасининг “кўк” водород ишлаб чиқариш бўйича техник салоҳиятини унинг қиёсий афзалликлари ва камчиликлари, шунингдек, паст углеродли водородга минтақавий ва глобал талабнинг кутилаётган ривожланиши нуқтаи назаридан баҳолаш режалаштирилмоқда. Тадқиқотларга кўра, Ўзбекистонда “кўк” ва “яшил” водородни ривожлантириш бўйича “Йўл харитаси” ишлаб чиқилади.

Шунингдек, 2022-2023 йилларда водород саноатини ривожлантириш мақсадида “Air Products”, “ACWA Power” ва “Siemens Energy” каби хорижий компаниялари билан республика ҳудудида пилот лойиҳаларни амалга ошириш, шунингдек, водород энергетикасининг етакчи хорижий технологик объектларида амалий машғулотлар олиб борадиган қисқа муддатли/узоқ муддатли ўқув дастурларини ташкил этиш бўйича муайян келишувларга эришилди.

Замонавий корпоратив бошқарув тизимини жорий этиш ва халқаро молия бозорларига чиқиш

Халқаро молия бозорларига чиқиш нафақат нисбатан арзон молиявий ресурслардан фойдаланиш имконияти, балки шаффофлик ва бошқарув самарадорлигини таъминлаган ҳолда замонавий корпоратив бошқарув тизимларини жорий этиш зарурияти билан ҳам долзарбдир.

Замонавий корпоратив бошқарув тизимини жорий этиш учун консалтинг компаниясини жалб қилиш мақсадида “Ўзбекнефтгаз” акциядорлик жамияти акцияларини халқаро фонд бозорида (IPO) бирламчи жойлаштиришга тайёргарлик кўриш доирасида “PricewaterhouseCoopers” халқаро консалтинг компанияси билан ҳамкорликда иш бошланди.

Бошқармалар (заводлар), корхоналар, нефть базаларида мувофиқлик инспекторлари фаолияти йўлга қўйилди.

ISO 37001:2016 халқаро стандартига мувофиқ, коррупцияга қарши бошқарув тизимини жорий этиш учун сертификатлаштириш жараёнлари амалга оширилмоқда.

Корпоратив кредит рейтинги

“Ўзбекнефтгаз” АЖнинг корпоратив кредит рейтингини олиш мақсадида “Fitch”, “Moody's” ва “Standard & Poor's” халқаро рейтинг агентликлари ва инвестиция банклари билан ҳамкорликда тизимли ишлар олиб борилмоқда.

“Ўзбекнефтгаз” АЖ биринчи марта “Fitch Ratings” ва “S&P Global Ratings” халқаро кредит агентликлари томонидан баҳоланган BB-даражали халқаро корпоратив кредит рейтингини олди.

Шу йилнинг 9 ноябрь куни “Ўзбекнефтгаз” АЖ илк бор Лондон фонд биржасига 7 йил муддатга 4,75 фоизли 700 миллион АҚШ доллари миқдоридаги еврооблигацияларни муваффақиятли жойлаштирди.

Компаниянинг халқаро облигациялари Буюк Британия, АҚШ, Германия ва Евроосиё давлатларидан келган 120 дан ортиқ инвесторлар орасида тақсимланган.

Облигацияларни чиқариш учун ташкилотчи банклар “CITI Group”, “JP Morgan (АҚШ), “Mitsubishi UFG” (Япония) ва “Газпромбанк” АЖ (РФ) жалб қилинган.

Евробондлардан олинган маблағлар, биринчи навбатда, углеводородларни қазиб олиш ва қайта ишлаш ҳажмини оширишга қаратилган тадбирлар ва истиқболли лойиҳаларга йўналтирилади.

Кончилик

Нефть-газ соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар истеъмолчиларнинг нефть ва газ саноати маҳсулотларига ўсиб бораётган эҳтиёжларини қондиришни таъминловчи, етказиб берувчилар ва истеъмолчиларнинг иқтисодий манфаатлари мувозанатини таъминловчи натижага қаратилиши керак.

2030 йилга бориб табиий газ истеъмолини 56,5 миллиард куб метрга етказиш прогнозини ҳисобга олган ҳолда, ортиб бораётган талабни қондириш бўйича комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш Энергетика вазирлигининг асосий вазифаси ҳисобланади.

Бунинг учун қуйидаги чоралар кўрилади:

- энергия тежамкор технологиялар, машина ва ускуналардан фойдаланишни рағбатлантириш орқали иқтисодиётнинг энергия самарадорлигини ошириш;

- бозор механизмларини жорий этишни янада ривожлантириш ва мулкчилик шаклидан қатъий назар, бозорнинг барча иштирокчилари учун тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун тенг шароитлар яратиш;

- инновацион технологияларни, корпоратив бошқарувнинг замонавий тамойилларини жорий этиш орқали углеводород хомашёсини геология-қидирув, қазиб олиш, ташиш, қайта ишлаш ва сотиш соҳаларида иш самарадорлигини ошириш;

- мамлакатнинг нефть-газли ҳудудларида геология-қидирув ишларини олиб бориш ҳисобига тармоқ корхоналарининг углеводород хомашё базасини ривожлантириш;

- янги кашф этилган ва илгари тўхтатиб қўйилган конларни жорий этиш орқали углеводород қазиб олишнинг зарур ҳажмларини сақлаб қолиш;

- узоқ муддатли ўзлаштирилган заҳираларга эга бўлган конларда углеводородларни қазиб олиш ҳажмини таваккалчиликка хизмат кўрсатиш шартномаси шартлари асосида халқаро миқёсда тан олинган компанияларни жалб қилган ҳолда ошириш.

 

Қайта ишлаш

Нефть-кимё саноати бошқа тармоқларга нисбатан сезиларли даражада юқори барқарорлик ва ўсиш суръатлари билан ажралиб туради ва ҳозирги босқичда Ўзбекистон иқтисодиёти нуқтаи назаридан энг стратегик соҳалардан бири ҳисобланади. Табиий газни қайта ишлашни кенгайтириш рентабелликни сезиларли даражада оширади, замонавий технологияларни жорий этиш ва янги иш ўринлари яратишга хизмат қилади. Бу йўналишда йирик инвестиция лойиҳалари амалга оширилади:

Йил охирига қадар Шўртан газ-кимё мажмуасидан тозаланган метан асосида синтетик суюқ ёқилғи ишлаб чиқарувчи завод ишга туширилади. Натижада 311 минг тонна керосин, 743 минг тонна дизел ёқилғиси, 435 минг тонна нафта ва 53,4 минг тонна суюлтирилган газ ишлаб чиқариш қувватлари яратилади.

Лойиҳа Шўртан газ-кимё мажмуасининг ишлаб чиқариш қувватини йилига 280 минг тонна полиэтилен ва 100 минг тонна полипропилен ишлаб чиқариш ҳажмини кенгайтириш лойиҳасини амалга ошириш давом эттирмоқда.

2024 йилда Бухоро нефтни қайта ишлаш заводининг ишлаб чиқариш қувватлари модернизация қилинади, бу эса 1,75 миллион тонна Евро 5 стандартидаги нефть маҳсулотлари ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш имконини беради.

2026 йилда Сурхондарё вилоятида газ-кимё мажмуасини барпо этиш билан “Мутақилликнинг 25 йиллиги” конида қўшимча қидирув ва ўзлаштириш лойиҳасини амалга ошириш орқали йилига 500 минг тонна полимер маҳсулотлари ишлаб чиқарилади.

Шунингдек, 2026 йилгача МТО технологияси асосида 1,1 миллион тонна газ-кимё маҳсулотлари ишлаб чиқариш қувватларини ташкил этган ҳолда газ-кимё кластерини яратиш режалаштирилган.

Мамлакатимизда нефть ва газ маҳсулотларини қайта ишлашни кенгайтириш бўйича жорий этилган лойиҳалар Ўзбекистон нефть-газ тармоғи олдига қўйилган вазифани амалга оширишга хизмат қилади.

Ўзбекистон Республикаси
Энергетика вазирлиги Матбуот хизмати