Ўзбекистонда маиший истеъмолчилар учун электр энергияси нархи 2019 йил 15 августдан бери ўзгармади ва бир киловатт/соат электр энергияси 295 сўмни ёки амалдаги курс бўйича қарийб 0,0258 АҚШ долларини ташкил этди.
Қайд этиш жоизки, Ўзбекистонда электр энергияси нархи бошқа давлатлар билан солиштирганда энг паст кўрсаткичлардан бирини акс эттиради. «globalpetrolprices» веб-сайти маълумотига кўра, 2022 йил сентябрь ойида маиший истеъмолчилар учун электр энергияси нархлари рейтингида 147 давлат орасида Ўзбекистон 0,026 доллар кўрсаткич билан 13-ўринни эгаллади, бу Қирғизистонга нисбатан қимматроқ – 0,01 доллар ва Қозоғистон – 0,46 доллар, Озарбайжон – 0,047 доллар ва Россия – 0,063 долларга нисбатан арзонроқ. Энг қиммат электр энергияси Данияда – 0,57 доллар, энг арзони Ливанда – 0,001 долларни ташкил этади.
Ўзбекистонда маиший истеъмолчилар учун электр энергияси нархи ошадими ёки йўқми, бу кўплаб мамлакатимиз аҳолисини, жумладан, тадбиркорларни ҳам ташвишга солаётган масала. Бу масала ҳукумат даражасида бир неча бор кўриб чиқилганини қуйидаги қарорлар тасдиқлайди.
Ҳукуматнинг 2022 йил 30 июндаги “Ёқилғи-энергетика ресурслари билан таъминлашда бозор механизмларини жорий этиш тўғрисида”ги 348-сон қарорига мувофиқ юридик шахслар учун газ ва электр энергиясининг янги нархлари, шу жумладан 2023 йил 1 апрелдан бошлаб оширилган ҳолда белгиланган.
Бунда маиший истеъмолчилар учун электр энергияси нархи 2023 йил 1 апрелдан бошлаб ошмаган ва 295 сўм миқдорида сақланиб қолган. Худди шу жиҳат табиий газ нархига ҳам тегишли бўлиб, аҳоли учун бир кубометр газ учун аввалгидек 380 сўм сақланиб қолмоқда. Энергия ташувчиларнинг бозор нархларини эркин шакллантириш учун улгуржи бозорни юритиш эса қарорда фақат 2026 йилдан бошлаб назарда тутилган.
Бироқ бозор нархлари механизмларига босқичма-босқич ўтиш, истеъмолчиларни табиий газ ва электр энергияси билан узлуксиз таъминлаш жараёнларини чуқурроқ таҳлил қилиш мақсадида ҳукуматнинг 2022 йил 14 июлдаги 387-сонли бошқа қарори билан мазкур қарорнинг амал қилиши вақтинча тўхтатилди. Шу билан бирга, 348-сонли қарор кучга кирса ҳам, маиший истеъмолчилар учун электр энергияси нархи ўзгармайди, чунки унда бу ҳолат назарда тутилмаган.
Тўғри, 2022 йил 15 июндан бошлаб Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари муҳокамаси порталида (regulation.gov) “Ёқилғи-енергетика ресурслари нархларини ўзгартириш тўғрисида”ги ҳукумат қарори лойиҳаси эълон қилинганини таъкидлаш жоиз, унга кўра ҳар ойда 250 киловатт-соатгача бўлган электр энергияси учун энергия ресурслари истеъмоли ижтимоий нормасининг ҳажми ва нархини 295 сўмдан 325 сўмга ошириш ва бу кўрсаткичдан юқори бўлган ҳар бир киловатт-соат учун 650 сўм миқдорида тариф белгиланган эди. Бироқ бу қарор қабул қилинмади.
Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, маиший истеъмолчилар томонидан бир киловатт-соат электр энергияси учун тўлов миқдори унинг нархидан паст (ҳисоб-китобларга кўра, тахминан 30-35 %), яъни аҳоли учун электр энергияси нархи давлат бюджети ҳисобидан субсидияланган.
Агар маиший истеъмолчилар учун электр энергияси нархларини ошириш тўғрисида қарор қабул қилинса, аҳоли учун бирмунча мақбул нархда истеъмол қилишнинг “ижтимоий нормаси” жорий этилади ва кўпчилик оддий истеъмолчиларнинг электр энергияси учун харажатлари сезиларли даражада ўзгармайди.
2019 йилда Тошкент шаҳрининг Юнусобод туманида электр энергияси истеъмолининг “ижтимоий меъёри”ни жорий этиш бўйича пилот лойиҳаси амалга оширилган, бироқ коронавирус эпидемияси авж олгани сабабли кенг тарқалмаган.
Ўзбекистонда электр энергияси нархлари субсидияланганлигини эътиборга олсак, истеъмолнинг “ижтимоий нормаси” жорий этилиши электр энергиясига давлат субсидияларини унга муҳтож бўлган ва электр энергиясини истеъмол қиладиган аҳолининг катта қисмига мазкур норма доирасида қайта тақсимлайди.
Катта кўчмас мулкка эгалик ва кўп сонли маиший техникадан фойдаланиш сабабли электр энергиясини “ижтимоий меъёр” дан кўпроқ истеъмол қилувчи аҳоли категорияси хавфсизлик ва субсидияларга эҳтиёж йўқлиги кўрсаткичи бўлиб, шунга мос равишда бу категориядаги аҳоли электр энергияси учун кўпроқ маблағ тўлаши керак, бу эса субсидия учун ажратилган бюджет маблағларидан адолатли фойдаланишни таъминлайди.
Бундан ташқари, бадавлат оилалар қайта тикланувчи энергия тизими – “қуёш панеллари”ни сотиб олиш имкониятига эга бўлади ва шу орқали қўшимча электр энергияси манбасини олади, шу тариқа давлат тармоғидан электр энергияси истеъмолини “ижтимоий меъёр” даражасига камайтиради. Шунингдек, 2023 йил 1 апрелдан умумий қуввати 100 кВтгача бўлган қайта тикланувчи энергия манбаларини ўрнатувчи жисмоний ва юридик шахсларга бир қатор солиқ имтиёзлари тақдим этилади.
Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон иқтисодиётини жадал ривожлантириш учун кўплаб соҳаларда, жумладан, энергетикада ҳам бозор нархларига босқичма-босқич ўтиш жараёни давом эттирилади. Шу билан бирга, аҳолининг кам таъминланган ва ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини манзилли қўллаб-қувватлаш орқали турмуш даражаси пасайишига йўл қўймаслик бўйича чора-тадбирлар параллел равишда амалга оширилади, бу эса хорижий давлатлар амалиётига кўра умумий ёндашувга нисбатан самаралироқдир.
Ю. Кутбитдинов,
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази бош илмий ходими
Манба
860
