ОАВда чоп этилаётган мақолаларда энергия манбаларига доир кўтарилаётган масалалар, уларда келтирилаётган рақамлар ва хулосалар доим ҳам мазкур соҳа иш жараёнларини тушунишга асосланмаган. Бироқ бундай мақолалар Ўзбекистон Энергетика вазирлигига ҳамюртларимизга мамлакатимиз ёқилғи-энергетика мажмуаси фаолияти ҳақида кўпроқ маълумот бериш имконини беради.
Хусусан, навбатдаги бундай мақола газ таъминоти масаласига бағишланган бўлиб, МТБ (Маҳсулот тақсимотига оид битимлар) тўғрисидаги фикрлардар бошланиб, уларга “сирли битимлар” деб таъриф берилади. Маълумки, МТБ халқаро эътироф этилган ва бутун дунёда кенг қўлланиладиган ер ости бойликлари ва улардан қазиб олинадиган барча нарсалар тегишли бўлган давлат ҳамда нефть ва газ қазиб олишга ихтисослашган компания ўртасидаги келишув шакли ҳисобланади. Бундай компаниялар жуда оддий сабаб туфайли жалб этилади – бугунги кунда нефть ва газ қазиб олиш жараёни осон эмас, бу билан одатда бутун дунё бўйлаб фаолият юритувчи юксак малакали компаниялар самарали шуғулланиши мумкин. Бунга Ўзбекистонда фаол фаолият олиб бораётган “Лукойл” компанияси мисол бўла олади. У энг йирик инвесторлардан биридир, яъни у ўз маблағларини конларни ишлаш, нефть ва газ қазиб олишнинг янада мураккаб методикаларини жорий этиш жараёнига киритади. Углеводоров заҳиралари тобора камайиб бормоқда, мазкур жараён бутун дунё бўйлаб юз бермоқда, бу эса уларни янада чуқурроқ қатламлардан қазиб олишга тўғри келаётганини англатади, бу эса ўз навбатида мураккаб ва қиммат усул ҳамда ускуналардан фойдаланиш, энг малакали компанияларни жалб қилишни талаб этади.
Ўзбекистонда соҳани ривожлантириш, нефть-газ қазиб олишнинг тобора мураккаб усулларини жорий этиш жараёнига сармоя киритаётган “ЛУКОЙЛ” компанияси ана шундай компания мисолида фаол фаолият кўрсатмоқда. “ЛУКОЙЛ” Қашқадарё ва Бухоро вилоятларидаги майдонларда МТБ асосида фаолият юритиб, унинг ривожланиши муҳим молиявий инвестицияларни талаб қилди. Конлар 60 ва 70-йилларда топилган, аммо ЛУКОЙЛ Ўзбекистонга келгунга қадар мураккаблик ва улкан харажатлар туфайли ҳеч ким уларнинг ривожини олмаган. МТБни амалга ошириш давомида “ЛУКОЙЛ” Ўзбекистонга 8 млрд инвестиция маблағларини ажратиб, Ўзбекистондаги энг йирик хорижий инвесторга айланди. МТБ асосидаги ҳамкорлик ҳар икки томоннинг манфаатлари ва ҳуқуқларини таъминлайди. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикасининг ЯИМ ни амалга оширишдан тушган умумий даромади 4 млрд. доллардан ортиқни ташкил этди. Бундан ташқари, “ЛУКОЙЛ” республикадаги энг йирик солиқ тўловчилардан бири ҳисобланади. “ЛУКОЙЛ” компаниясининг Ўзбекистондаги фаолиятининг бутун даври учун солиқ ажратмаларининг умумий миқдори 12,7 трлн. сўмдан ошиб кетди.
Бундан ташқари, МТБ масаласида, ушбу ҳамкорлик шакли учун одатий ҳолатни англашилмовчилик мавжуд – инвестор томонидан ишлаб чиқарилган углеводородлар маълум бир нархда, шу жумладан, мамлакат ички бозори эҳтиёжлари учун берилади.
МТБ доирасида “ЛУКОИЛ” томонидан Ўзбекистон ҳудудида ишлаб чиқарилган газнинг бутун ҳажми кейинги экспорт қилиш учун Ўзбекистон Республикасига ўтказилади. Aмалдаги келишувларга мувофиқ табиий газни ташиш ва сотиш “Ўзтрансгаз” AЖ томонидан амалга оширилади. Ички бозорга хорижий иштирокчилар улушининг газ етказиб бериш нархлари экспорт нархларидан сезиларли даражада паст ва ички саноат ҳисобланади. Газ илгари экспортга мўлжалланган бўлса ҳам, ҳақиқатда 2020 йилда бўлгани каби мамлакат ички бозорига етказиб берилди.
Газ ҳақида гапирганда, бир қатор нашрлар ва фикрлар турли хил маълумотларни - газ экспорт қиладиган маблағларни ва нефть ва газ соҳасидаги лойиҳалар нархини таққослайди. Шуни тушуниш керакки, нефть-газ соҳасидаги лойиҳалар фақат маълум бир соҳани ривожлантириш, газ олиш ва уни экспортга сотишга қаратилмаган. Аввало, газ аҳоли ва Ўзбекистон иқтисодиётининг ўзига бўлган талабини қондириш учун ишлатилади. Бундан ташқари, бугунги кунда нефть-газ соҳасидаги лойиҳаларнинг салмоқли қисми газни чуқур қайта ишлаш учун қувватлар яратишга қаратилган бўлиб, бунга мисол қилиб Uzbekistan GTL заводини келтириш мумкин. Айнан шундай замонавий ишлаб чиқариш объектлари газни экспорт қилишдан кўра анча самарали фойдаланган ҳолда фойда олиш имконини беради.
Интернетда кўтарилган яна бир масала – СНиП – ўз эҳтиёжлари учун газни истеъмол қилиш. Хусусан, маҳаллий корхоналар чет эл капитали иштирокидаги компаниялардан фарқли ўлароқ, ушбу меъёрлардан юқори эканлиги кўрсатилди. Ушбу изоҳлар, шунингдек, ушбу мавзу ҳақида кўпроқ гаплашиш учун ажойиб имконият бўлди.
Баъзи статистик маълумотлар. 2019 йилда “Ўзбекнефтгаз” AЖнинг ўз эҳтиёжлари ва йўқотишлари (СНиП) учун газ сарфи ишлаб чиқарилган газнинг 10,6 фоизини ташкил этди. СНиПнинг асосий қисми (90%) ишлаб чиқариш жараёнига, қўшимча маҳсулотлар (полимер буюмлар, суюлтирилган газ, газ конденсати, олтингугурт) ишлаб чиқаришга ва кучайтирувчи компрессор станциясининг (кучайтирувчи компрессор станциялари) ёқилғига бўлган эҳтиёжига сарфланди.
СКСлар нима учун керак? Ҳозирги вақтда газ конлари узоқ вақт ишланиши оқибатида табиий равишда табиий газ заҳиралари камайиши ва қатлам босими тушиб кетиши жараёни кузатилмоқда. Газни қайта ишлаш заводларига газ етказиб бериш учун паст босимли газ СКСларга узатилади ва кейин (компримирлаш жараёнидан сўнг) қайта ишлашга йўналтирилади. Бугунги кунда табиий газ қазиб олиш ва уни ташиш учун 80 та газ қуйиш агрегати (ГҚА)дан фойдаланилмоқда.
Ўзбекистонда хорижий инвесторлар билан ҳамкорликда ташкил этилган корхоналарда табиий газни компримирлаш бўйича технологик ускуна йўқ бўлиб, у энергия манбаларининг салмоқли қисмини истеъмол қилади. Шунинг учун уларнинг ЎЭваЙ билан боғлиқ табиий газ ҳаражатлари кўрсаткичи анча паст.
Ҳозирги кунда мамлакатимизда ЎЭваЙ билан боғлиқ газ сарфи белгиланган меъёрларга мос келади. Бундан ташқари, мазкур кўрсаткични ҳисоб-китоб қилишда қўшимча равишда қазиб олинган ва ишлаб чиқилган маҳсулот ишлаб чиқирилиши ҳисобга олинмайди.
Хорижий компанияларнинг ЎЭваЙ билан боғлиқ газ сарфига келадиган бўлсак, “Ўзбекнефтьгаз” АЖда мавжуд маълумотларга кўра, худди ўша “Лукойл”да мазкур кўрсаткич 7,4%ни ташкил қилади ва бу унда сиқув компрессор станциялари (СКС) учун ёқилғи эҳтиёжлари билан боғлиқ ҳаражатлар ҳисобга олинмаганда.
ЎЭваЙ билан боғлиқ ҳаражатларга оид маълумотлар тизимли равишда Ўзбекистон Республикаси Энергетика вазирлиги ҳузуридаги Нефть маҳсулотлари ва газдан фойдаланишни назорат қилиш инспекцияси томонидан текширилади ва таҳлил қилинади. Бу унинг асосий вазифаларидан бирига киради.
Интернетда пайдо бўлаётган яна бир мавзу – газ конларининг ҳолати, хусусан, уларнинг аксарияти муомаладан чиқарилган, яъни у ерда газ ишлаб чиқарилмайди деган фикрлар билдирилган.
Яна статистикага мурожаат қилайлик. Биргина жорий йилнинг ўзида пандемия билан боғлиқ барча чекловларга қарамай, 111 та қудуқда углеводород қазиб олиш тикланди. Бунинг учун ликвидация, консервация ва амал қилмаётган жамғармалар, яъни қазиб олиш тўхтатилган қудуқларда таъмирлаш-тиклаш ишлари амалга оширилмоқда. 2021 йилда 200 та қудуқда таъмирлаш-тиклаш ишларини амалга ошириш режалаштирилмоқда.
Ҳозирги вақтда «Ўзбекнефтьгаз» АЖ томонидан геологик ёки техник сабабларга кўра фойдаланишдан чиқарилган қудуқларда углеводород қазиб олишни тиклаш учун барча зарур чоралар кўрилмоқда. Бунинг учун қудуқларда таъмирлаш-изоляция ишлари, қудуқларнинг ён устунини кесиш, тиклаш ишлари (консервация ва ликвидациядан қайтиш), оқимни интенсификация қилиш (қатламни гидравлик усулда ёриш, туз-кислота ёрдамида ишлов бериш) ва бошқа иш усулларини ўз ичига олувчи жорий ва капитал таъмирлаш ишлари олиб борилмоқда.
Табиий газ конларини эксплуатация қилиш малакали мутахассислар томонидан қудуқлар иши технологик тартибга қатъий риоя қилган ҳолда ва мамлакатимизда қабул қилинган газ ва газ конденсант конларини ишлаш билан боғлиқ лойиҳа ҳужжатларига мувофиқ амалга оширилаётганини тушуниш лозим.
Муаллиф томонидан шунингдек нефть ва газ лойиҳаларини амалга оширишга қаратилган ишлар ҳам шубҳа остига қўйилиб, бунга капитал сиғими сабаб қилиб кўрсатилмоқда. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон томонидан кенг кўламли лойиҳалар амалга оширилиб, уларнинг натижасида мамлакатда юқори қўшилган қийматли ҳамда ички ва ташқи бозорларда талаб ўта юқори бўлган маҳсулот ишлаб чиқаришга қаратилган инновацион саноат пайдо бўлмоқда. Хусусан, бу ҳозирги вақтда экспорт қилинаётган полимер маҳсулоти, синтетик суюқ ёқилғи ишлаб чиқаришдир. Бундай корхоналар уларга бир неча ўн йилликлар давомида рентабелликни сақлаб қолиш имконини берувчи энг замонавий ускуналар билан жиҳозланмоқда. Киритилаётган бундай маблағлар барча мутасадди вазирлик ва идоралар билан ҳисоб-китоб қилинади, лойиҳаларнинг ривожланиш истиқболлари кўриб чиқилади ҳамда мамлакат иқтисодиётини ҳимоя қилиш ва унинг керакли маҳсулот турларига тобелигини камайтириш мақсадида амалга оширилади.
Яна бир бор таъкидлаш лозимки, мамлакатимиз нефть-газ соҳасидаги ҳозирги ишлар нафақат углеводородларга бўлган замонавий эҳтиёжни қондиришга, балки ўсиб бораётган талабни қондиришга ҳам қаратилган.
Ҳақиқат шундаки, Ўзбекистонда табиий газ истеъмоли ҳам тобора ортиб бормоқда. Иқтисодиётда бу газкимё соҳасидаги лойиҳаларни амалга ошириш, бунинг учун тубдан модернизация қилинаётган иссиқлик электр станциялари қувватлари ортиши билан боғлиқ. Иссиқлик электр станциялари эса – бу квартиралар ва хонадонларнинг электр энергияси билан таъминланганлигидир, шунинг учун уларнинг сарфи мамлакат иқтисодиёти ва аҳолиси манфаатларининг кесишув нуқтасида жойлашган. Аҳоли сони ортиб бораётгани сабабли ўз-ўзидан энергия ресурслари истеъмоли ҳам ортиб бормоқда.
Бундан ташқари, қурилиш материаллари (ғишт, оҳак), қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари (иисиқхоналар) ишлаб чиқариш бўйича кўп энергия талаб қилувчи корхоналар эгалари томонидан газ таъминоти объектларига ноқонуний уланиш ҳолатлари ҳам учраб тургани сир эмас.
Газни ҳисобга олиш ва назорат қилишнинг автоматлаштирилган тизими (АСКУГ) бундай ҳолатларга барҳам бериш ва табиий газ тақсимоти шаффофлигини оширишга ёрдам беради. Унинг доирасида ҳозирги вақтда замонавий газ ҳисоблагичларини ўрнатиш ишлари амалга оширилмоқда.
Ижтимоий тармоқларда қудуқларни бурғилаш учун тўлов, ушбу жараённинг саноат гази оқимини аниқлаш билан боғлиқлиги масаласига ҳам тўхталиб ўтилган.
Aмалиёт шундан иборатки, пудратчининг ишлаб чиқариш қудуқлари бўйича иши учун тўловни “Ўзбекнефтгаз” AЖ углеводородларнинг саноат оқимини олгандан кейингина амалга оширади. Шу муносабат билан, саноат оқимини олишдан олдин газ қазиб олмаган қудуқлар учун пудратчилар ўз маблағлари ҳисобидан қўшимча равишда капитал таъмирлаш, ишлаб чиқаришни рағбатлантириш ва ҳоказоларни амалга оширмоқдалар.
Бунда табиий равишда бурғулаш ишлари аниқ ҳисоб-китоблар асосида амалга оширилади. Қудуқлар жойлашуви нуқталари конларни ишлаш билан боғлиқ лойиҳа ҳужжатлари, газ билан тўйинган жорий қатламлар ва қолган заҳиралар хариталарига мувофиқ илмий-тадқиқот ташкилотлари («ЎзЛИТИнефтьгаз» АЖ, «ИГИРНИГМ» АЖ) хулосаси олингандан сўнг аниқланади.
Яна шуни қўшимча қиламизки, Энергетика вазирлиги томонидан келтирилган барча маълумотлар соҳа мутахассислари эга бўлган маълумотларни билмай туриб қўлга киритилган айрим асоссиз рақамлар ва маълумотларгагина асосланган хулосаларни чоп этишдан олдин исталган ОАВ вакили томонидан олиниши мумкин эди. Маълумотларнинг очиқлиги ёки ёпиқлигига келсак, уларни шаффоф тарзда олишда шахсий тажрибага эга бўлиш, яъни Энергетика вазирлиги Матбуот хизматига сўров билан мурожаат қилиш лозим.
Ўзбекистон Республикаси Энергетика вазирлиги
Матбуот хизмати
673
