O‘zining xolislik tamoyillarigagina amal qiladigan xalqaro ixtisoslashgan matbuotning hisobotlarini sarhisob qiladigan bo‘lsak, so‘nggi yillarda O‘zbekiston energetika tarmog‘ining holati sezilarli darajada yaxshilandi.
Butun dunyo ommaviy axborot vositalari iqtisodiyot, xususan, energetika sohasi haqida yozishdan charchamaydi. Va bu holat tushunarli. 19-asrning yetuk faylasuflaridan birining iborasi bilan aytganda: “Oyoq kiyimingda tosh bo‘lsa, ulug‘lik haqida o‘ylash qiyin”. Boshqacha qilib aytganda, siz och qolganingizda ovqat yeyishni xohlaysiz; sovuq bo‘lsa, siz isinishni xohlaysiz; qorong‘u tushganda, siz yorug‘likni xohlaysiz va bularning barchasi uchun sizga energiya kerak! Atrofda salbiy va bezovta qiluvchi maʼlumotlar ko‘p bo‘lsa, siz optimist bo‘lib, oldinga siljishda davom etish uchun ijobiy narsalarni topmoqchisiz.
G‘arb matbuoti va tahlilchilari, umuman jahon energetikasi holatini doimo kuzatib boradi va o‘nlab xalqaro tashkilotlar har bitta davlat bo‘yicha alohida yillik hisobotlarni tuzadilar. Bu jarayonda O‘zbekiston Respublikasi ham eʼtibordan chetda qolmagan. Aksincha, Prezident Shavkat Mirziyoyev hokimiyatga kelishi bilan energetika islohoti hukumatning O‘zbekiston iqtisodiyoti va jamiyatini rivojlantirishga qaratilgan keng tarkibiy va institutsional islohotlar paketining bir qismiga aylanib, mamlakatda sohaga eʼtibor ortdi.
Dunyo bo‘ylab davlat va jamoat tuzilmalarining mutlaq ko‘pchiligi energetika haqidagi fikrini eshitadigan eng obro‘li xalqaro tashkilot bu Xalqaro energetika agentligi (IEA / XEA). Qizig‘i shundaki, bundan yetti yil avval, yaʼni 2015-yilda XEA O‘zbekiston energetika tarmog‘ining ayanchli ahvoli, energiya ishlab chiqarish hajmi pasayganini qayd etib, vaziyatni yaxshilashga qaratilgan qator tavsiyalar bergan edi. Ularga quyidagilar kiradi:
1. Energiya resurslarini transportirovka qilish jarayonida yo‘qotishlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun birinchi navbatda elektr va issiqlik tarmoqlariga eʼtibor qaratish.
2. Elektr, issiqlik energiyasi va tabiiy gaz uchun tejamkor tariflarga bosqichma-bosqich o‘tgan holda energiya subsidiyalarini bosqichma-bosqich bekor qilishni rejalashtirish. Investitsion muhitni yaxshilash va davlat investitsiya dasturlarini amalga oshirish uchun shart-sharoitlarni ishlab chiqish.
3. Mamlakatning ulkan quyosh salohiyatini rivojlantirishni davom ettirish; chekka hududlarda tarmoqdan tashqari quyosh panellarini ishlab chiqishni baholash.
4. Neftni qayta tiklash va gaz qazib olishning eng yangi texnologiyalarini qo‘llashni davom ettirish, neft va gazni qidirish va qazib olish uchun yangi konlarni ochish; mamlakatning slanesli neft va gaz salohiyatini baholash va mamlakatning yuqori oqimidagi neft va gaz sanoatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni rag‘batlantirish.
5. Mamlakatda ham anʼanaviy, ham muqobil energiya manbalarini rivojlantirishga oqilona investitsiya kiritishni rag‘batlantirish maqsadida anʼanaviy, muqobil yoki noanʼanaviy energiya manbalarining eng dolzarb jihatlari bo‘yicha ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik faoliyatini rag‘batlantirish.
O‘shandan beri O‘zbekistonda ko‘p narsa o‘zgardi. Eng muhimi, yangi hukumat keldi va – siyosatda, iqtisodiyotda, ijtimoiy-huquqiy sohalarda, xalqaro munosabatlarda tub o‘zgarishlarga yo‘l oldi. XEA O‘zbekiston 2022 hisobotida keltirilgan iqtibosda shunday deyilgan: “2019-yilda boshlangan energetika sektorini isloh qilish barqaror surʼatda davom etmoqda. Uning ko‘lami va qamrovi boshqa mamlakatlarga nisbatan juda katta va XEA O‘zbekiston hukumatining bugungi kungacha erishilgan yutuqlar uchun olqishlaydi”.
Energetika islohoti bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda va hozirdanoq o‘z samarasini bermoqda va bu jarayon keyingi bir necha yil ichida ham davom etadi. Shuni taʼkidlash kerakki, XEAning ko‘plab tavsiyalari allaqachon amalga oshirilgan va besh yil ichida energetika sanoati holatini butunlay o‘zgartirishning iloji yo‘qligi hech kimni ajablantirmasligi kerak. 20-asrda sektorni yaratish uchun o‘nlab yillar kerak bo‘ldi; Sovet tuzumi davrida yaratilgan asosiy fondlar o‘nlab yillar davomida eskirdi. Endi O‘zbekiston shakllanishining yangi bosqichida tub o‘zgarishlarni amalga oshirish vaqti keldi. Bu o‘zgarishlar allaqachon ro‘y bermoqda va jahon matbuotida keng yoritilmoqda.
Energetika sektorini o‘zgartirish va barqaror uzatish loyihasi Jahon banki Ijrochi direktorlar kengashi tomonidan 2021-yilda maʼqullangan. Loyiha butun mamlakat bo‘ylab millionlab uy xo‘jaliklari va korxonalarni ishonchli elektr energiyasi bilan taʼminlash uchun “O‘zbekiston milliy elektr tarmoqlari” (O‘zMET) faoliyatini yaxshilashga qaratilgan.
Loyiha Xalqaro Taraqqiyot Assotsiatsiyasining (IDA) 380 million dollarlik kredit mablag‘lari va Barqaror qayta tiklanadigan energiya manbalari xavfini kamaytirish tashabbusi orqali Yashil iqlim jamg‘armasining (YAIJ) 43 million dollarlik kredit mablag‘lari bilan qo‘llab-quvvatlanadi. O‘zbekiston hukumati ushbu moliyalashtirishni juda past foiz stavkalari bo‘yicha va eng uzoq to‘lov muddati 40 yilgacha bo‘lgan holda oladi.
Hech kimga sir emaski, O‘zbekistonning energiya taʼminotida tabiiy gaz ustunlik qiladi. Keyingi yillarda ham umumiy energiya taʼminotining ham, elektr energiyasining qariyb 85 foizi gaz hisobiga taʼminlangan bo‘lib, ushbu muhim mahsulot barcha tarmoqlarda asosiy energiya manbai hisoblanadi. Gaz ham eksport daromadining asosiy manbalaridan biri bo‘lgan, biroq endi hukumat 2025-yilgacha eksportni to‘xtatib, gazni qo‘shimcha qiymatga ega neft-kimyo va mahalliy energiya uchun ishlatishga qaror qildi.
Rossiyaning o‘z gazi ko‘p, Xitoy esa narxga bosim o‘tkazish uchun ko‘plab taʼminot manbalaridan foydalanmoqda. Vaziyatni tahlil qilib, O‘zbekiston o‘z gazidan energiya xavfsizligini yaxshilash va neft-kimyo sektorini yaratish uchun o‘z ichgi bozorda foydalanishga qaror qildi va u yerda yoqilg‘i va ommaviy ishlab chiqarishga bo‘lgan ichki ehtiyojni qondirish uchun foydalanishi mumkin.
O‘zbekistonning gaz infratuzilmasiga yaqinda qo‘shilgan yirik korxona Sho‘rtandagi GTL zavodidir. Korxonada yiliga 3,6 milliard kub metr tabiiy gaz qayta ishlanib, Yevro-5 talablariga javob beradigan 1,5 million tonna yuqori sifatli sintetik yoqilg‘i ishlab chiqariladi. Qurilish 2017-yilda boshlangan, 2022-yilda foydalanishga topshirilgan. GTL majmuasida Sho‘rtan gaz-kimyo majmuasining tozalangan tabiiy gazidan foydalaniladi. 3,7 milliard dollarlik loyiha mamlakat sanoat tarixidagi eng yirik loyiha bo‘lib, xalqaro banklar konsorsiumi tomonidan moliyalashtirilgan. Uning qurilishi bir necha yil davomida xalqaro ixtisoslashtirilgan matbuotlari tomonidan yoritilgan.
Mashhur SEM (Savdo va eksportni moliyalashtirish) xalqaro nashri GTL loyihasi haqida shunday izoh berdi: “Bu dunyodagi eng yirik energiya loyihalaridan biri bo‘lib, u yiliga 1,5 million tonnadan ortiq yuqori sifatli, ekologik toza sintetik suyuq yoqilg‘i ishlab chiqaradigan yuqori texnologiyali zavod bo‘ladi. Mahsulotlar Oltin Yo‘l GTL brendi ostida ishlab chiqariladi, bu esa “Oltin yo‘l” deb tarjima qilinadi va O‘zbekistonni yanada ekologik toza va barqaror jarayonlarga ega kelajakka olib boradigan yo‘lning ramzi hisoblanadi. Olingan GTL mahsulotlari O‘zbekiston iqtisodiyotining transport, qishloq xo‘jaligi, aviatsiya va neft-kimyo tarmoqlarida qo‘llaniladi”.
Bundan tashqari, Oltin Yo‘l GTL energetika sohasidagi dunyodagi eng nufuzli mukofotlardan biri bo‘lgan Platts Global Energy Transition Award 2022 mukofotiga sazovor bo‘ldi.
Neft sanoatidagi yutuq va rejalar gaz sanoatidan qolishmaydi. Aynan shu yerda Sanegning muvaffaqiyati ko‘zga tashlanadi. BNE Intellinews jurnalistiga ko‘ra:
“SANEG O‘zbekistonning “ajdodlar boyligini o‘z xalqiga qaytarish” niyatini ochiqdan-ochiq eʼlon qilsa-da, u xorijiy texnologiyalardan, xususan, Amerika quduqlarini qidirish texnologiyasidan foydalanishga ham ochiq va Markaziy Osiyoda bunday texnologiyani qo‘llagan birinchi davlatdir. Amerikaning “Downhole Vision” kompaniyasining texnologiyasi quduqni tekshirishda xarajatlarni kamaytirish va xavfsizlikni oshirish imkonini beradi. SANEG bosh energetiki Sergey Ryabovning so‘zlariga ko‘ra, quduqlarning yangi texnologiyasini joriy etish “quduqlardagi avariyalar xavfini 95 foizgacha kamaytirishga” yordam beradi. O‘zbekistonda ham neft sanoati bo‘yicha yangi ilmiy-tadqiqot institutini tashkil etish jarayoni davom etmoqda. […] Dunyoning barcha davlatlari o‘zlarini oziq-ovqat va energiya bilan taʼminlashga intilmoqda va SANEG Toshkentning bu yo‘nalishdagi saʼy-harakatlarining o‘zagiga aylanishiga umid qilmoqda”.
Bosh qarorgohi Norvegiyada joylashgan “Upstream” nomli yana bir muhim ixtisoslashtirilgan nashr O‘zbekistonning neft-gaz sohasidagi o‘zgarishlarni yaqindan kuzatib boradi va sodir bo‘layotgan voqealar yuzasidan o‘z kuzatishlari va tahlillarini muntazam chop etib boradi. “Ilgari “O‘zbekneftgaz”ga tegishli bo‘lgan aktivlar O‘zbekistonning uchta asosiy ishlab chiqarish hududi — Muborak, Qarshi va Andijonda joylashgan bo‘lib, u yerda SANEG ko‘proq quduqlarni burg‘ulash va neftni qayta ishlashning eng so‘nggi ilg‘or texnologiyalarini qo‘llash orqali ishlab chiqarishni yaxshilashga harakat qilmoqda. [...] O‘zbekistonning “Sanoat Energetika Guruhi” xususiy neft kompaniyasi mamlakat shimoli-g‘arbiy qismidagi Ustyurt platosidagi litsenziyalangan maydonlarida qidiruv ishlarini kuchaytirmoqda”. Sanegning saʼy-harakatlari “Argus Media” va “Energy Intelligence” kabi nashrlar tomonidan tez-tez ijobiy nuqtai nazardan xabar qilinishicha, ularning tahlilisiz hech qanday energiya shartnomasi tuzilmagan.
O‘zining uglevodorod konlarini o‘zlashtirishdan tashqari, xalqaro matbuotda ham O‘zbekistonning qayta tiklanuvchi energiya sohasini rivojlantirishga intilishi yuqori baholanmoqda. “Euronews” xalqaro nashri maqolasida taʼkidlanganidek, O‘zbekiston 2030-yilga borib elektr energiyasining 30 foizini qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan ishlab chiqarishni o‘z oldiga ulkan maqsad qilib qo‘ygan. Quyosh energiyasidan foydalanish ushbu rejani amalga oshirish omillaridan biridir. O‘zbekistonda yiliga o‘rtacha 330 kun quyoshli bo‘lib, quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyatlari juda katta.
Masalan, Fransiyaning “Total Eren” kompaniyasi O‘zbekistonda birinchi quyosh elektr stansiyalaridan birini ishga tushirdi. 2022-yil may oyida ishga tushirilgan “Tutli” quyosh elektr stansiyasi Samarqand shahridan qariyb yuz kilometr g‘arbda joylashgan. 131 MVt quvvatda ishlab, yiliga 270 mln kVt.soat elektr energiyasi ishlab chiqaradi, bu 140 000 xonadonning ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli.
«Vestnik YES» (Eureporter) yaqinda chop etgan nashrida ko‘plab mamlakatlarda bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham energetika sektori iqtisodiyotning muhim qismi bo‘lib, 2021-yilda yalpi ichki mahsulotning 17 foizini tashkil etishini taʼkidladi. O‘zbekiston 2026-yilgacha qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan elektr energiyasining 25 foizini ishlab chiqarish majburiyatini oldi va 2050-yilgacha uglerod chiqindilarini nolga tenglashtirishni o‘z oldiga ulkan maqsad qilib qo‘ydi. Nashr, shuningdek, “ACWA Power” kompaniyasining investitsiya bo‘yicha bosh direktori Klayv Turtonning O‘zbekiston hukumatining davlat-xususiy sheriklik (DXSH)ga uzoq muddatli yondashuvi va sektordagi tartibga solish barqarorligini olqishlaganidan iqtibos keltirgan: “Ushbu mustahkam poydevorlar “ACWA Power”ga shamol, suv, quyosh va toza vodorod loyihalarini ishlab chiqish uchun hukumat bilan 5 yillik 10 milliard dollarlik hamkorlik shartnomasini tuzish uchun platforma taqdim etdi.”
EDF (Fransiya) kompaniyasining O‘zbekistondagi direktori Pyer-Pol Antenissens bu fikrlarni qo‘llab-quvvatladi va mamlakatning DXSH loyihalariga innovatsion yondashuvi O‘zbekistonni mintaqadagi afzal hamkorga aylantirganini, chunki EDF toza energiya ishlab chiqarish, uzatish va tarqatishni rag‘batlantirish borasidagi saʼy-harakatlarda o‘z rolini rivojlantirishga intilayotganini taʼkidladi.
O‘zining xolislik tamoyillarigagina amal qiladigan xalqaro ixtisoslashgan matbuotning hisobotlarini sarhisob qiladigan bo‘lsak, so‘nggi yillarda O‘zbekiston energetika tarmog‘ining holati sezilarli darajada yaxshilandi. Agar yangi neft quduqlarini o‘zlashtirish, zamonaviy ishlab chiqarish usullaridan foydalanish, qayta ishlash quvvatlarini kengaytirish va modernizatsiya qilish bo‘yicha belgilangan rejalar amalga oshirilsa, yaqin bir necha yil ichida mahalliy ishlab chiqarish neft mahsulotlari importidan yana oshib ketadi.
Biroq, bu erishilgan yutuqlar bilan to‘xtab qolish mumkin, degani emas – Respublikamizning yosh va jadal rivojlanayotgan jamiyati har doim yetarli darajada iliqlik, yorug‘lik va quvvatga ega bo‘lishi uchun islohotlar davom etmoqda va xalqimiz farovonligi uchun hali ko‘p ishlar qilish kerak.
***
Havolalar:
1. https://www.iea.org/countries/uzbekistan
8. https://www.upstreamonline.com/exploration/uzbekistan-cheers-its-largest-ever-oil-find/2-1-1248394
1384
